Surfaktant

Aktualizacja: 11 sierpnia 2025

Surfaktant to substancja zmieniająca napięcie powierzchniowe między dwoma cieczami lub między cieczą a gazem. W efekcie tego ułatwia mieszanie się substancji, które normalnie by się nie połączyły, takich jak na przykład woda i olej. Surfaktanty znajdują zastosowanie w wielu produktach użytku codziennego.

Co to jest surfaktant?

Surfaktanty to związki chemiczne, które w swojej cząsteczce łączą właściwości hydrofobowe oraz hydrofilowe. Poszczególne części surfaktantu określa się jako głowa i ogon. Głowa, czyli część hydrofilowa surfaktantu, może posiadać ładunek dodatni lub ujemny. W przypadku surfaktantów amfoterycznych w cząstce występują obydwa rodzaje ładunków. Osobną grupę stanowią związki, których głowa nie jest obdarzona ładunkiem. Za hydrofobowe właściwości związków tego typu odpowiada ogon składający się z grup alkilowych połączonych w sposób prosty lub rozgałęziony.

Mówiąc w znacznym skrócie, surfaktanty mają w sobie cząsteczki, które posiadają dwie części:

• hydrofilową (czyli „wodną”), która lubi wodę;
• hydrofobową (czyli „niekojącą wodę”), która nie lubi wody, ale lubi tłuszcze i oleje.

Dzięki tej właściwości surfaktanty pomagają obniżyć napięcie powierzchniowe wody i mogą być stosowane w wielu różnych dziedzinach przemysłu i życia. Gdy stężenie surfaktantu wzrasta, cząsteczki mogą tworzyć asocjaty, zwane micelami.

Surfaktant – zastosowanie

Surfaktanty mają niezwykle szerokie zastosowanie – zarówno w codziennym życiu, jak i w przemyśle czy medycynie. Przykłady tych zastosowań można przedstawić następująco:

• środki czystości, środki higieny – np. detergenty takie jak proszek do prania, płyn do prania, płyn do mycia naczyń, mydło, szampon;
• płyny i żele czyszczące;
• kosmetyki – takie jak np. kremy, balsamy, odżywki;
• emulgatory w przemyśle spożywczym, np. lecytyna znajdująca się w majonezach;
• środki ochrony roślin, które pomagają cieczy roboczej lepiej przylegać do liści i poprawiają skuteczność działania pestycydów;
• emulgatory, nośniki i stabilizatory w lekach.

Surfaktanty są też stosowane w przemyśle naftowym, ponieważ pomagają wypłukiwać ropę z porowatych skał, obniżając napięcie między ropą a wodą.

Surfaktanty w organizmie człowieka

Warto podkreślić, że surfaktanty to nie zawsze środki chemiczne pozyskiwane laboratoryjnie na skalę przemysłową. Znaleźć je można naturalnie w organizmie ludzi i zwierząt. Przykładem jest choćby naturalny lub sztuczny surfaktant podawany wcześniakom, które mają niedojrzałe płuca. Obniża napięcie powierzchniowe w pęcherzykach płucnych, zapobiegając ich zapadaniu się. Surfaktant jest fizjologicznie tworzącym się płynem w układzie oddechowym człowieka przez całe jego życie.

W płucach rolą surfaktantów jest: obniżanie napięcia powierzchniowego w pęcherzykach płucnych, wskutek czego nie zapadają się podczas wydechu, utrzymanie sprężystości płuc, ułatwienie wymiany gazowej, działanie ochronne (immunologiczne), jako że niektóre składniki surfaktantu mają właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne.

Może nie są to typowe, definicyjne surfaktanty, jednak w układzie pokarmowym żółć zawiera sole kwasów żółciowych, które działają jak surfaktanty – emulgują tłuszcze, ułatwiając ich trawienie. Z kolei w komórkach i błonach biologicznych fosfolipidy również mają właściwości amfipatyczne (czyli „surfaktantopodobne”).

Podsumowanie

Surfaktanty (związki powierzchniowo czynne) są substancjami, które dzięki obecności w swoich
cząsteczkach ugrupowań o charakterze hydrofilowym i hydrofobowym mają zdolność do gromadzenia się pomiędzy fazami o odmiennych właściwościach oraz zmniejszania napięcia powierzchniowego i międzyfazowego. Prowadzi to do utworzenia miceli, a w konsekwencji – trwałych emulsji lub pian.

Bibliografia

1. Domagalska B., Surowce i formy kosmetyczne, Warszawa 2019.
2. Michocka K., Otrzymywanie i właściwości użytkowe nowych surfaktantów z ugrupowaniem cukrowym, Poznań 2012.